Đường Phan Chu Trinh, Quận Hà Đông, Thành phố Hà Nội

Năm 28 tuổi Phan Chu Trinh đậu Cử nhân (1900), năm 29 tuổi đỗ Phó bảng (1901), cùng khoa với Phó bảng Nguyễn Sinh Huy (cha đẻ của Nguyễn Ái Quốc). Năm 1902, Phan Chu Trinh được triều đình nhà Nguyễn phong làm Thừa Biện (một chức quan nhỏ) Bộ Lễ và đến năm 1904 cụ xin từ chức.

Phan Chu Trinh tập trung nhiều thời gian cho việc sáng tác văn thơ và liên kết với các sĩ phu yêu nước như Phan Bội Châu, Ngô Đức Kế… đọc “tân thư”, tiếp nhận tư tưởng cách mạng tư sản phương Tây, tìm hiểu cuộc duy tân ở Nhật Bản. Năm 1905, Phan Chu Trinh cùng với Huỳnh Thúc Kháng và Trần Quý Cáp mở đầu cuộc vận động duy tân ở Quảng Nam với 3 tiêu chí: khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh.

Năm 1908, phong trào đòi giảm sưu thuế lan ra khắp Trung Kỳ, Phan Chu Trinh bị thực dân Pháp bẳt giữ và đưa ra Côn Đảo. Được sự giúp đỡ của Hội Nhân Quyền Pháp, năm 1911, ông được thả tự do và sang Pháp hoạt động.

Ở Pháp, Phan Chu Trinh viết “Trung Kỳ dân biến thỉ mạt kí”, nói về cuộc dân biến ở Trung Kỳ năm 1908; “Đông Dương chính trị luận”, lên án chính sách cai trị của Pháp ở Đông Dương. Năm 1912, cùng với Phan Văn Trường xây dựng “Hội đồng bào thân ái”. Năm 1920, Phan Chu Trinh, Phan Văn Trường, Nguyễn Ái Quốc, Nguyễn An Ninh và Nguyễn Thế Truyền tổ chức nhóm “Ngũ Long” (nhóm những người Việt Nam yêu nước tại Pháp).

Năm 1925, Phan Chu Trinh trở về nước, nhân dân Sài Gòn nhất là học sinh nhiệt liệt chào đón cụ. Khi Phan Bội Châu bị Hội đồng đề hình Pháp phán mức án “khổ sai chung thân”, Phan Chu Trinh gửi điện cho Toàn quyền Đông Dương kiến nghị ân xá cho Phan Bội Châu. Vào 11-1925, Phan Chu Trinh đọc diễn thuyết tại nhà Hội thanh niên Sài Gòn về “Đạo đức luân lý Đông - Tây”; “Quân trị chủ nghĩa và dân trị chủ nghĩa”.

Qua hai lần tù tội, 14 năm lao động vất vả nơi xứ người, Phan Chu Trinh ốm yếu và lâm bệnh nặng. Ngày 24/3/1926, lúc 21 giờ 30, cụ qua đời, hưởng thọ 54 tuổi. Lễ tang và Lễ truy điệu Phan Chu Trinh trở thành cuộc vận động ái quốc rộng lớn.