Thị trấn Ma Lâm, Huyện Hàm Thuận Bắc, Tỉnh Bình Thuận

Ma Lâm là thị trấn huyện lỵ của huyện Hàm Thuận Bắc, tỉnh Bình Thuận. Thị trấn được thành lập vào năm 1999 trên cơ sở toàn bộ diện tích, dân số của xã Ma Lâm cũ.
Thị trấn cách thành phố Phan Thiết khoảng 14 km về hướng bắc. Ma Lâm chia làm 3 khu phố 1, 2 và 3.
có tổng số diện tích theo km2 15,5 km²
Tổng số dân vào năm 1999 là 13391 người,
Mật độ dân số đạt 864 người/km².
Cư dân chủ yếu là người Kinh và người Chăm. Người Kinh thường sống ở khu phố 1 và 2 còn người Chăm sống tập trung ở khu phố 3. Kinh tế chính là nông nghiệp, ngoài ra còn có kinh doanh và dịch vụ. Giao thông: Đường sắt Bắc Nam đi qua ga Ma Lâm, Quốc lộ 28 nối từ Phan Thiết lên Lâm Đồng.
Nguồn gốc tên gọi Ma Lâm
Các công trình nghiên cứu về lịch sử hình thành vùng đất cực Nam Trung bộ đều khẳng định, Bình Thuận là nơi có nhiều tộc người sinh sống. Một trong số cư dân định cư lâu đời nhất là cộng đồng người Chăm, có mặt hầu hết ở các nơi trong tỉnh. Người Chăm đóng góp nhiều công sức trong quá trình khai phá và hình thành Bình Thuận, tạo nên dấu ấn sâu sắc trong sinh hoạt văn hóa của cư dân vùng đất này. Cho đến nay, trong tỉnh còn lưu giữ hệ thống di tích kiến trúc nghệ thuật đền tháp Chăm độc đáo; còn nhiều địa danh gọi theo âm Việt (hoặc Hán Việt) phỏng theo âm địa danh Chăm vốn có trước như Cà Ná (Canah kluw), Phan Thiết (Hamu’ Lithit, Mu Thit), Phan Rí (Pa rik), Phú Hài (Pa jai)…
Theo nghiên cứu của tiến sĩ Lý Tùng Hiếu (Khoa Văn hóa học, Đại học KHXH & NV TP. Hồ Chí Minh), người Chăm thường dùng các từ ngữ nói về dân cư, sự vật tự nhiên, cách làm ăn, thực vật, động vật, lễ lạt, địa hình, loại hình canh tác... để đặt tên cho vùng đất họ sinh sống. Tên gọi đó có ý nghĩa cụ thể, mộc mạc, gắn liền với địa bàn cư trú, văn hóa vật chất và tinh thần của cư dân. Tên gọi Ma Lâm cũng như vậy, khi tra cứu từ điển trực tuyến Chăm – Việt (chucham. huecit.vn), từ Hamu’ Akam có nghĩa là (làng) Ma Lâm Chàm; trong đó, Hamu’ là ruộng, Akam là cây mã tiền, củ chi hoặc củ nén.
Qua ý nghĩa tên gọi Hamu’ Akam, có thể đặt ra giả thuyết, vào thời xa xưa, vùng đất này là rừng rậm có nhiều cây mã tiền. Mã tiền (Strychnos nux-vomica) là một loài cây gỗ thường bản địa Đông Nam Á, lá hình trứng, các cành nhỏ không lông hoặc có lông tơ, ra hoa từ mùa xuân tới mùa hè, cho quả có độc tính khá cao. Người Chăm từ vùng đồng bằng ven biển di chuyển đến đây, khai phá rừng mã tiền làm ruộng. Hamu’ Akam hiểu theo nghĩa gốc là ruộng cây mã tiền. Đến cuối thế kỷ XVI đầu thế kỷ XVII, người Kinh đến đây, phiên âm Hán Việt tiếng Chăm Hamu’ Akam thành tên gọi Ma Lâm. Qua nhiều biến động lịch sử, ban đầu chỉ là tên một làng Chăm, sau trở thành địa danh hành chính cho đến sau này.
Điền dã
Để tìm thêm cứ liệu chứng minh giả thuyết trên là hợp lý, tác giả về thôn 3, thị trấn Ma Lâm, Hàm Thuận Bắc (thuần người Chăm) tìm gặp Đồng Chuông Tử - nhà thơ người Chăm.
Đồng Chuông Tử tiết lộ tại thôn 3, Ma Lâm vẫn còn sót lại một cây mã tiền cổ thụ. Cây mã tiền này đứng hiên ngang trên một gò đất thấp. Việc đi tìm tính hợp lý của giả thuyết cần dựa vào nhiều nguồn tư liệu, tư liệu điền dã chỉ mang tính minh họa thêm, đáng tin cậy nhất là nguồn thư tịch cổ, nhưng khi đứng trước cây mã tiền cổ thụ, tự dưng có một cảm giác sung sướng nho nhỏ len lỏi trong những người đang đi tìm về nguồn gốc địa danh xưa.
Về tên gọi Mã Lâm
Hai con dấu khắc tên MÃ LÂM của ga Ma Lâm là một trong những tư liệu quý để đối chứng khi nghiên cứu về tên gọi vùng đất này. Có hai giả thuyết đặt ra: Mã Lâm là tên gọi vùng đất hay tên gọi riêng của Ga Ma Lâm thuở ban đầu mới hình thành và nếu Mã Lâm là tên gọi vùng đất này, thì tên gọi nào xuất hiện trước (Ma Lâm hay Mã Lâm).
Căn cứ các công trình khảo cứu đã được công bố, tên gọi đơn vị hành chính Ma Lâm chính thức xuất hiện trong văn bản chính quyền phong kiến vào nửa đầu thế kỷ XIX. Năm 1836, vua Minh Mạng hạ chiếu cho Đào Trí Phú - quan Thị lang bộ Hộ, về Bình Thuận đo đạc ruộng đất, để thực hiện đánh thuế. Tìm trong Địa bạ triều Nguyễn năm 1836, tại tỉnh Bình Thuận, được thông tin: thôn Ma Lâm thuộc tổng Nông Tang, huyện Tuy Định, phủ Hàm Thuận, tỉnh Bình Thuận. Cũng theo địa bạ, Ma Lâm là một thôn nhỏ, phía Đông giáp thôn Tầm Hưng, phía Tây giáp với xã Toàn Hòa, phía Nam giáp thôn An Phú và phía Bắc giáp thôn Giang Mâu. Như vậy, tên gọi Ma Lâm xuất hiện trước năm 1858 (thời điểm Pháp tiến hành xâm lược Việt Nam, đặt sự thống trị, xây dựng cơ sở hạ tầng phục vụ cho việc cai trị, trong đó có hệ thống đường sắt).
Trong Địa chí Bình Thuận, trang 538 có viết: “Về đường sắt, từ năm 1905 - 1912, thi công xong đoạn Sài Gòn - Nha Trang mất khá nhiều công sức, tiền của vì phải luồn qua các khu rừng rậm, suối sâu. Riêng đoạn chạy qua Bình Thuận dài 180 km, từ Nam ra Bắc có các ga: Gia Huynh, Suối Kiết, Sông Dinh, Suối Vận, Mương Mán, Ma Lâm…”. Việc xây dựng hệ thống ga xe lửa, đi đôi với việc khắc con dấu để hoạt động, nên có thể khẳng định tên Mã Lâm xuất hiện sớm nhất là từ năm 1905 trở về sau này.
Vì sao có tên gọi Mã Lâm? Có thể khi xây dựng Ga Ma Lâm, người Pháp thấy nơi đây có nhiều cây mã tiền mọc thành rừng nên phiên âm Hán Việt ra thành Mã Lâm, và đó là tên gọi riêng của Ga Ma Lâm lúc mới thành lập. Đây là giả thuyết đặt ra, cần có thời gian tìm hiểu thêm, nhất là qua thư tịch cổ.